More Marginal Notes: the joy of recognition

In sixteenth century Spain Christians studied the Jewish translations of the Old Testament books. Special editions had been made for these Christians: the Jewish Aramaic version in one column and its Latin translation in the second one. Students could learn Aramaic by consulting the Latin translation. One of those students - or was it the scribe himself - was enthusiastic about the Latin translation of 2 Kings 9:4, in which he read a very well-known word: "calvaria".

He placed a sign above the word (") and put a note in the margin: calvaria in caldeo golgota ("the word calvaria in Aramaic is Golgotha"). And indeed, in the Aramaic text you can see the word "golgotha", which means "skull" - just like the Latin word "calvaria".
The student must have been a Christian to be so enthusiastic about this combination of words. Both words are used in the Vulgate, the Latin translation of the Bible, in John 19:17, where is says: exivit in eum qui dicitur Calvariae locum hebraice Golgoltha, "he went out to the place that is called Calvary, Golgotha in Hebrew". Okay, John did not distinguish between Hebrew and Aramaic, but both words are there in the gospel of John - and both words are here in the Jewish translation of 2 Kings 9:4. The two instances have nothing to do with each other, except the joy of the Spanish student in the sixteenth century, who recognized two important words.

Werkte censuur?

In een Aramese grammatica uit 1527 kwam ik een doorgestreept naam tegen. Het was de naam van de auteur van deze grammatica, Sebastian Münster. In de kantlijn stond er in het Latijn bij geschreven: deze auteur is veroordeeld en staat op de index. Het laatste woord "index" verwijst naar de lijst van verboden boeken in de zestiende eeuw. De lijst bevat complete boeken of onderdelen van die boeken en ook namen van auteurs van wie elk product verboden literatuur was.

De grammatica zelf is gebleven en ligt nu in de Rosenthaliana van de Universiteit van Amsterdam. Niemand heeft de "lijst" serieus genoeg genomen om het boek weg te gooien. Iemand heeft de "lijst" wel serieus genomen en deze aantekening erbij geschreven. Hij zette ook wat strepen door de naam, maar lang niet genoeg om de naam uit te wissen. Dat had ook niet geholpen, anders wist de onschuldige lezer natuurlijk niet wie "deze auteur" was die op de lijst staat.

Waar ik nieuwsgierig naar ben, is welke psychologische uitwerking een dergelijke aantekening heeft? Ik wordt hierdoor aangemoedigd het boek te gaan doornemen om te kijken wat voor vreselijke dingen er dan in staan om deze auteur op de "lijst" te doen komen. Maar ja, ik ben dan ook een kind van de twintigste eeuw, altijd dwars tegen autoriteiten in en nieuwsgierig op zoek naar alles wat ik zelf wil en kan verwerven. Werkte dat in de zestiende eeuw anders?

Hoe vaak een artikel "definitief" is

Wanneer is een artikel nu werkelijk af, dacht ik laatst bij mezelf. De laatste tijd corrigeer ik iedere keer dezelfde teksten, lijkt het wel. Dat is de andere kant van de medaille, die "samenwerking" heet. Niet de mooiste kant, maar wel bijzonder nuttig.

Samenwerken in ons team, waarin we joodse teksten bestuderen die in het christelijk wordende Europa zijn overgeleverd, houdt in dat we altijd elkaars stukken nakijken. Soms schrijven we zelfs met een tweetal een artikel - wat in ons vakgebied nog altijd zeldzaam is. Dat schrijven is het moeilijkste niet, zelfs niet als je het met zijn tweeën doet. Maar dan het corrigeren en verbeteren...

Neem nu ons laatste boek, dat bijna naar de drukker gaat. Er zijn daarbij drie redacteuren in het spel. Iedere redactor heeft zijn eigen opmerking bij een artikel, dus driemaal correctie. En als je als tweetal schrijft, moet iedere correctie dus door twee personen worden goedgekeurd. Dan staat de tekst min of meer vast en komt de "native speaker" in het spel. Die moet het Engels corrigeren, want al heb je nog zo je best gedaan op de middelbare school en met de cursus "Engels voor wetenschappers", er blijft altijd wat te corrigeren over. Weer correcties doorgevoerd.

Dan denk je dat het af is, maar dan begint het. De regels van de uitgever moeten precies worden gevolgd en daarvoor hebben we iemand ingehuurd. Die man is uitstekend in zijn vak, dus moet er veel worden gecorrigeerd op dat vlak. Maar die man is zo goed, dat hij af en toe ook een inhoudelijke opmerking maakt. Soms snapt hij iets niet, wat er dus op neer komt dat we zodanig ingewikkeld hebben geschreven dat de gemiddelde lezer het ook niet kan begrijpen. Dan krijg je opeens ook nog een heel interessante tip van een mede-onderzoeker die van zo'n belang is dat je toch weer de boeken induikt. En ja hoor, toch nog iets gevonden, waardoor een alinea van het artikel moet worden herschreven. Is de mede-auteur daarmee eens? Is het Engels dan wel weer goed? En heb ik me aan de regels van de uitgever gehouden?

Ik ben blij dat de uitgever een deadline heeft gesteld. Anders is een artikel nooit klaar, zeker niet bij samenwerkende onderzoekers.

Gekrabbel in de marge

Binnenkort verschijnt van mij een artikel met een illustratie, een foto van de eerste pagina van een Bijbel. Niets bijzonders, zou je zeggen, maar daarin heeft iemand in de kantlijn geschreven. En dat is een heel bijzondere aantekening, waarschijnlijk uit de zestiende eeuw.

Bovenaan zie je het eerste woord van Genesis ("In het begin"). Dan als eerste op de volgende regel staat het werkwoord van de zin ("Hij schiep"). Elk van de letters van het werkwoord heeft een kleine aantekening erbij. De B heeft de aantekening "ben", dat betekent "zoon". De R heeft de aantekening "roeach", wat "geest" betekent. De A heeft de aantekning "av", dat is "vader". Samen heeft dit eerste werkwoord dus de letters van de combinatie "Vader, Zoon, Geest", de christelijke drie-eenheid. Een kabbalistische uitleg van het tweede woord van de Hebreeuwse Bijbel om maar aan te tonen dat de Drie-eenheid al in het eerste vers van Genesis staat. Je kunt op deze manier maar je gelijk willen halen.
Maar goed, de persoon die deze aantekening heeft gemaakt, haalt nu in ieder geval mijn artikel en deze blog. Dus lezers van boeken, opgelet: krabbel zo veel mogelijk aantekeningen in de marges van je boeken en wie weet... wordt jouw aantekening over vierhonderd jaar gefotografeerd en in een publicatie vermeldt. Typisch een opmerking uit de eenentwintigste eeuw, schrijven ze er dan bij.

De onderzoeker versus de huisvrouw

Zo af en toe staat de huisvrouw in mij op. Dat gebeurt niet vaak, maar als het dan gebeurt, geef ik er maar aan toe. Dan wordt het huishouden tenminste weer eens aangepakt. Doorgaans komen dit soort oprispingen in andere ruimtes van mijn huis, maar afgelopen week kreeg ik de huisvrouwelijke kriebels in mijn studeerkamer. Het resultaat, jawel, ramen waar je weer doorheen kunt kijken (dankzij echtgenoot ook aan de buitenkant) en een bureau dat compleet schoon is (inclusief de twee beeldschermen).

Tot zover alles in orde, maar al zeer snel staat de onderzoeker weer in mij te trappelen om aan de slag te gaan. En waar heeft die huisvrouw alles gelaten wat nog schijnbaar ongesorteerd, maar natuurlijk totaal overzichtelijk voor de onderzoeker in mij, op mijn bureau lag? Juist, dat ligt nu allemaal op de stapeltafel naast mijn bureau! In nog grotere en nu daadwerkelijk ongesorteerde stapels als tevoren. Het zal wel weer even duren voordat de onderzoeker tevreden is met de herverdeling, maar voorlopig staat de onderzoeker niet meer toe dat de huisvrouw in dit gedeelte van het huis haar gang gaat. Dat kan ik jullie wel vertellen.

Digitaal bewaren en opvolgen

Op het congres van de Internationale Organisatie voor Targoemstudies (IOTS) ging de eerste lezing over het digitale woordenboek van de website CAL: Comprehensive Aramaic Lexicon. Het is een geweldige website waarin alle soorten Aramese teksten in opgeslagen zijn. Er is een woordenboek, een concordantie, een chronologie van betekenissen per woord. Je kunt het zo gek niet bedenken of je kunt het ermee of anders wil hij de mogelijkheid wel inbouwen.

De maker en onderhouder vertelde dat hij met pensioen is gegaan. Hij had geen directe opvolger en zijn universiteit was ook niet van plan er eentje aan te stellen. Hij voorzag een situatie dat hij zelf voor het hosten van de website moest gaan betalen. Eigenlijk vroeg hij de zaal of er iemand was, jong en met gevoel voor computers én Aramees, die hem zou willen opvolgen. Dan wel binnen een eigen, betaalde baan!

Wel iets om over na te denken voordat je digitaal gaat publiceren...

Hoe slordig kan men wezen?

Goed, gisteren een paar uur verdaan met het manuscript Cod.hebr. 5 in München, waarvan iemand had geschreven dat er een deel van het verhaal over David en Goliat in zou staan en een ander deel niet. Helemaal niets gevonden. Vandaag een paar uur doorgebracht met Cod.hebr. 342, waarover de catalogus zegt dat er het volgende in staat:

Genesis. Hebreeuws met Onkelos, met Latijnse interlineaire vertaling.

Klinkt interessant voor iemand die Latijnse vertalingen van de Targoem bestudeert - al klinkt het ook akelig multi-interpretabel. Want is die Latijnse vertaling nu van het Hebreeuws of van Onkelos?

Eenmaal in de leeszaal voor handschriften en oude drukken van de Bayerische Staatsbibliothek te München kreeg ik vandaag het manuscript onder ogen. Het was een verzameling Hebreeuwse geschriften en fragmenten, variërend van Kabbala tot commentaar op de Hebreeuwse Bijbel. Daartussen dus een fragment van Genesis in het Hebreeuws met Onkelos en iets van een vertaling, beginnend op folio 121. Hoera, gevonden! De catalogus klopt.

Maar klopt de omschrijving echt?
Nadere bestudering wijst uit dat het Genesis 1:1-6:9 betreft, niet heel Genesis. Het is inderdaad in het Hebreeuws, gevocaliseerd, in vierkante letters, mooi helder geschreven.
Er is ook een stukje Targoem Onkelos... Dat betreft de de verzen Genesis 1:1-5. Verder is onze schrijver niet gegaan met het Aramees en in dat kleine stukje heeft hij al vier fouten gemaakt, waarvan drie verbeterd. Dit stukje Onkelos heeft geen vertaling. Jammer, maar strikt genomen heeft de catalogus dat ook niet beloofd - bij een bepaalde interpretatie.
Dan die Latijnse vertaling. Ik ben bij de eerste zin al mijn twijfels te krijgen. Het is moeilijk leesbaar en er zijn - zoals altijd in de middeleeuwen - veel afkortingen, maar als ik zoiets lees als li celi of la terra, dan denk ik: dit is geen Latijn. En een paar verzen later weet ik het wel zeker. Er staat zoiets als: sepero inter l'acqua che era disocto a la contina & intra l'acqua che era disoper a la contina. Het woordenboekje op Internet kon weliswaar niet alle woorden vinden, maar het klinkt toch verdacht Italiaans. Oud-Italiaans waarschijnlijk, maar zeker geen Latijn.

Catalogi: het zijn geweldige dingen, maar vertrouw er niet al te veel op...